P.D. James – „Ludzkie dzieci” – recenzja

Grom z jasnego nieba

Czy świat wiele na tym straci, że żaden człowiek nie obejrzy już wschodu słońca?

Powieść P.D. James prowokuje niejedno pytanie budzące niepokój u każdego myślącego człowieka. I nie chodzi tu jedynie o przygnębiającą wizję opustoszałych, rozpadających się miast, dzikiej natury powracającej na utracone pozycje, która już nikogo nie zachwyci, niszczejących zdobyczy kultury i nauki, których nikt już nie doceni. Bo nie będzie już inteligentnych istot, chyba że przybędzie ktoś z odległych gwiazd, by wykonać odpowiednik pstryknięcia kilku fotek, nic tak naprawdę nie pojmując. Niczym horda japońskich turystów na wycieczce po kompletnie nie znanym kraju. Znacznie bardziej przerażające wydaje się schyłkowe stadium ludzkości. Starzejące się społeczeństwo, które powoli, lecz nieuchronnie zdaje sobie sprawę, że nie ma nadziei, że już nigdy i nigdzie, w żadnym kraju świata, nie zabrzmi płacz dziecka.

Autorka przedstawia wnikliwy, klinicznie zimny opis degeneracji ludzkich pragnień i zachowań. Jej książka opowiada między innymi o samotności wobec nieuniknionego, o różnych rodzajach braku nadziei i różnych metodach radzenia sobie z poczuciem bezsensu życia, ale także o tym, do czego zdolny staje się człowiek, gdy wbrew wszystkiemu ową nadzieję otrzyma. To studium poczucia wyobcowania ze świata, poczucia zdradzenia przez siłę wyższą, lecz także zapis walki o człowieczeństwo, wolność wyboru, podmiotowość, choćby tylko po to, by godnie umrzeć. Wbrew zapędom rządu, wtłaczającego przydatnych w rolę biernych przedmiotów, a niepotrzebnym fundującego Wyciszenie... Globalne nieszczęście spadło na ludzkość nagle niczym grom z jasnego nieba. I podobnie jak on nosiło znamiona boskiego gniewu. W roku 1995, roku nazwanym Omegą, urodziło się ostatnie dziecko na naszej planecie. Z początku nikt nie przeczuwał, że oto nadszedł początek końca ery człowieka. Naukowcy postanowili zbadać przyczynę i wyleczyć ową „chorobę”, jak każdą inną. Przeżyli prawdziwy szok, gdy okazało się, że nie tylko nie można znaleźć samca homo sapiens dysponującego żywotnym nasieniem, ale i sperma zmagazynowana na potrzeby sztucznego zapłodnienia lub badań medycznych przestała spełniać kryteria. Nagle w mistyczny sposób... stała się martwa. Oczywiście, wszystkie państwa postanowiły połączyć się w wysiłku ratowania ludzkiej rasy, wkrótce powstało jednak pytanie – której... I wybuchły waśnie międzyrasowe o zaszczyt przetrwania, o złudne lekarstwo. Złudne, gdyż nikt go nie znalazł pomimo upokarzającego programu badań kobiet i mężczyzn w odpowiednim wieku. Nie znalazł, pomimo że nastał już rok 2021.

P.D. James w fascynujący i oryginalny sposób rozwinęła w powieści kilka wzorców, na stałe zakodowanych w naszej wyobraźni dzięki wielu antyutopiom i dystopiom – na przykład dzięki utworom Janusza A. Zajdla, „1984” Orwella, czy książce „Nowy Wspaniały Świat” Huxleya. Pomimo śladów wyraźnie wskazujących na inspirację tymi ostatnimi książkami autorka kieruje uwagę czytelników i czytelniczek ku nieco innemu aspektowi dehumanizujących rządów Xana (dużo groźniejszego od Wielkiego Brata). On dba o pozory demokracji. W imię przywracania Anglikom poczucia własnej wartości pozbawia ich zainteresowania tym, co się wokół nich dzieje, współczucia wobec tych, co przestali sobie radzić z rzeczywistością, oraz imigrantów z biedniejszych krajów, obróconych w przymusowych robotników... U James uderza ukazanie kwestii żądzy władzy jako ostatniego odruchu obrony przed nudą u chorobliwie ambitnej jednostki oraz analiza jej skutków.

Akcja powieści koncentruje się na historyku Theo Faronie, kuzynie i dawnym doradcy Xana. Główny bohater to osobnik wzbudzający przede wszystkim odrazę. Jest w pewnym sensie nieludzki, choć nie ma to nic wspólnego z okrucieństwem, gdyż nawet do tego wydaje się niezdolny. Jest zimny, płytki, egoistyczny i za wszelką cenę unika odpowiedzialności. Sprawia wrażenie niepokojąco podobnego do kuzyna. Jednakże pewnego dnia jego życie ulega dramatycznej odmianie. Poznaje Julian, radykalną działaczkę, członkinię grupki pragnącej poderwać ludzi przeciwko Lyppiattowi. Powoli budzi się ze snu – budzi się w nim człowieczeństwo, zdolność do współczucia i miłości. Wątek ten nie stanowi jednak romansu w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Jest to raczej romans metafizyczny. Uważni czytelnicy i czytelniczki dostrzegą alegorię historii biblijnej (a nawet kilku), która stała się kamieniem węgielnym chrześcijaństwa (nie mylić z fanatycznym katolicyzmem w polskim wydaniu). Gotowość do uczuć i poświęceń stanowi jeden z najważniejszych motywów.

Tematyka owej książki – zanik prokreacji i wynikająca stąd tragedia – oraz chrześcijańskie odniesienia mogą zostać zinterpretowane jako ukłon w stronę wszystkich „autorytetów” trąbiących na alarm, wzywających kobiety i mężczyzn, by powrócili do tradycyjnego modelu rodziny i zaczęli się radośnie rozmnażać, zanim będzie za późno. To znaczy: cywilizacja Zachodu upadnie, a Europa zamieni się w Eurabię. Tymczasem wystarczy przeczytać treść ze zrozumieniem, żeby dojść do wniosku, iż pisarce chodziło o nieco bardziej wyszukane przemyślenia i napomnienia.

Można oczywiście traktować to tylko i wyłącznie jako ostrzeżenie przed marnowaniem wielkiego daru, który może być przecież zabrany, przed stratą nie do odrobienia.

Ale można również zauważyć, iż James zwraca uwagę na fakt, że rok Omega nie miał nic wspólnego z ludzkimi pragnieniami i decyzjami – także z programami politycznymi krajów ogłaszających politykę prorodzinną. Autorka kieruje wzrok na zagrożoną podmiotowość kobiet, na zamach na ich wolę – nie ważne, czy pragną poddawać się ginekologicznym badaniom, czy też nie – są do tego zmuszane przez państwo. W pewnej części dotyczy to też mężczyzn. Jeśli udałoby się znaleźć żywe nasienie, zdrowe kobiety zostałyby zapłodnione w imię dobra ludzkiej rasy, obojętne, czy chcą tego, czy nie. James zdejmuje z kobiet odium „grzechu” braku chęci posiadania dziecka, a zarazem pokazuje, że niezależnie od sytuacji i tak zostają uprzedmiotowione. Ukazuje terror konieczności prokreacji. Gdyby jakimś cudem w owym świecie ziszczonej grozy powszechnej bezpłodności jakiś człowiek nosił w sobie potomka, zostałby potraktowany jako instrument do zdobycia władzy i dominacji. Ta kobieta nie zostałaby otoczona kultem, lecz użyta niczym cenny inkubator...

Jedna interpretacja nie przeczy drugiej, wręcz przeciwnie: przenikają się nawzajem i uzupełniają.

Powieść podszyta jest nieustającym niepokojem, zawiera też kilka niesamowitych, stawiających dęba włosy scen, lecz intryga nie należy do skomplikowanych. Brak tu eksplodujących „fajerwerków” nagłych zwrotów akcji.

Narracja toczy się dość spokojnie, oparto ją na analizie moralności, obserwacjach psychologicznych i takiż dywagacjach. Z niektórymi my, młodzi, (autorka, pisząc tę opowieść, miała siedemdziesiąt dwa lata) możemy się nie zgadzać. Odbiorcy raczej wyraźnie poczują, że historia została przedstawiona przez kogoś, kto naprawdę bardzo dużo widział, więc nawet gdy mówi o nadziei i potencjalnym szczęśliwym końcu, nie uwolni się od odrobiny goryczy.

Na pewno warto przeczytać „Ludzkie dzieci” P.D. James, choćby dlatego, że jej studium przypadku homo sapiens z cywilizacji Zachodu ociera się o geniusz. Ponadto jest bardzo na czasie w związku z aktualnymi pomysłami niektórych polskich polityków, próbujących przekonać nas, że rozmnażanie się jest świętym obowiązkiem wobec kraju, a nie wyrazem gotowości psychofizycznej i wolnej woli podmiotu.

Plusy: + myśl filozoficzno-metafizyczna + obserwacje i rozważania psychologiczne + oryginalne rozwinięcie antyutopijnych motywów + pełen grozy i niepokoju nastrój + interesująca konstrukcja utworu Minusy: - dłużyzny - znikoma ilość nagłych zwrotów akcji Autor: P.D. James Tytuł: Ludzkie dzieci Przekład: Maria Gębicka-Frąc Wydawnictwo: MAG 2006 Wydanie: okładka miękka, 280 str. Cena: 29,99 zł